Giriş
Ülkeler yıllardan beri yaşadıkları siyasal ve toplumsal olayların etkisiyle, hükümetlerin keyfi hareketlerinin önlenmesi için Anayasalarda çeşitli hükümet modelleri düzenlemiştir. Bu hükümet modelleri klasik gruplandırmaya göre başkanlık sistemi ve parlamenter sistemdir. İki temel modelin bir karması olarak öne çıkan ve Fransa’dan dünyaya yayılan yarı başkanlık sistemi bir başka hükümet modelidir. Son yıllarda Steffen Ganghof hukuk literatürüne yarı parlamenter sistem isimli bir modeli daha dahil etmeye çalışmıştır. Bu çalışmada yarı parlamenter sistem olarak bahsedilen sistemin özelliklerine ve parlamenter sistemle olan benzerlik ve farklılıklarına değinilecektir.
–
Yarı Parlamenter Sistem ve Özellikleri
Bilindiği üzere genel kabule göre hükümet modelleri parlamenter ve başkanlık sistemlerinden oluşmaktadır. Başkanlık sisteminin özellikleri incelendiğinde Başbakanlık kurumunun ve Bakanlar Kurulu heyetinin olmadığı, devlet başkanının halk tarafından doğrudan seçildiği ve başkanın yasama organının güvenine dayanmadığı bir hükümet sistemi olarak düzenlendiği görülmektedir. Başkanlık sisteminin bu mevcut yapısının yasama ve yürütme ilişkileri incelendiğinde devlet başkanının yasama organından oldukça kesin çizgilerle ayrı bir alanda faaliyet gösterdiği anlaşılmaktadır. [1]
Diğer hükümet modeli olan parlamenter sistem incelendiğinde bir tarafta başbakan önderliğindeki Bakanlar Kurulu’nun olduğu, diğer tarafta ise parlamentonun seçtiği devlet başkanının yer aldığı iki kanatlı yürütmenin varlığı anlaşılmaktadır. Yasama ve yürütme faaliyetlerinin kesik çizgilerle ayrıldığı bu modelde hükümetler parlamentonun onayına birçok konuda ihtiyaç duymaktadır.[2]
Steffen Ganghof’un öne sürdüğü yarı parlamenter sistem modeli incelendiğinde öne çıkan temel özelliğin iki meclisli bir devlet yapısında iki meclisin de halk tarafından seçimle oluşturulması gerektiği söylenebilir.[3] Ancak Ganghof’a göre yarı parlamenter sistem sadece bu özellikle karakterize edilememektedir. Bu sistemin temelde üç özelliği bulunur. Bunlar yürütmenin başının halk tarafından seçilmemesi, yasama organının halkın seçimleriyle ikili yapıda oluşması ve hükümetin faaliyetlerine devam edebilmesi için yasamanın sadece bir bölümünün güvenine ihtiyaç duymasıdır.[4]
Yarı parlamenter sistemde devlet başkanının halk tarafından seçilmemesi koşulu incelendiğinde bu şartın yerine getirilmesi için iki usulün uygulanmaması gerekmektedir. Bunlar devlet başkanının halk tarafından doğrudan seçilmesi ile halkın seçtiği seçiciler kurulunun devlet başkanını seçmesidir. Monarşik bir devlet yapısında veraset yoluyla devlet başkanının belirlenmesi ya da parlamentonun devlet başkanını seçmesi usulleri yarı parlamenter sistemin ilk şartını yerine getirecektir.[5]
Steffen Ganghof’un yarı parlamenter sistem modelinin diğer şartı yasama organının iki bölümünün olması ve bunların halk tarafından seçilmesidir. Ganghof iki meclisli modellerin yarı parlamenter sisteme uyum sağlayabileceğini kabul ederken, bir parlamentonun iki bölümünün olmasının da adı geçen modelin özelliklerini sağlayacağını kabul etmektedir.[6]
Diğer bir şart olan yürütme organının sadece yasamanın bir bölümünün güvenine bağlanmış olmasıdır. Yarı parlamenter sistemde yürütme iki kanatlı olduğu için yasamanın bir bölümüne karşı sorumlu olan kısım hükümet kanadıdır.[7]
Steffen Ganghof sistemini anlatan “A New Political System Model” isimli eserinde ideal yapının nasıl olacağı noktasında da görüşler belirtmiştir. Ganghof sistemin ideal yarı parlamenter model olarak tanımlanabilmesi için yasama organlarının her ikisinin de meşru olması, yürütmenin görevine devam edebilmesinin yasamanın bir kanadından bağımsız olması ve yasama organının ayrılan bu bölümünün kanun yapımında mutlak veto yetkisine sahip olması gerektiğini belirtmiştir.[8]
İdeal yarı parlamenter modelin bir koşulu olan üst meclisin mutlak veto yetkisine sahip olması yararları olduğu kadar sakıncaları da içerisinde barındırmaktadır. Üst meclisin mutlak veto yetkisine sahip olması kanun yapım süreçlerini tıkama potansiyeline sahip olduğu gibi, kanunlarda dengenin gözetilmesi ve uzlaşının artmasına da vesile olabilir. Yarı parlamenter modelin kendi içinde tutarlı bir yapıya kavuşabilmesi için, hükümete karşı fiili bir güvensizlik ve tepki aracı olarak kullanılabilecek bütçe kanunları için üst meclisin mutlak veto yetkisinin olmaması gerektiği savunulmaktadır.[9]
–
Yarı Parlamenter Modele Uygun Ülkeler ve Sistemin Yeni Bir Model Olarak Tanımlanıp Tanımlanamayacağı Sorunu
Eserlerinde yarı parlamenter modeli tanımlayan ve yapısını şekillendiren Ganghof, sistemine iki ülkenin uyduğunu ifade etmektedir. Bu ülkeler Japonya ve Avustralya’dır. Yarı parlamenter sistemin aslî ve tali özellikleri incelendiğinde Avustralya’nın büyük ölçüde, Japonya’nın ise tamamen bu özellikleri sağladığı görülmektedir. Avustralya, sistemin aslî özellikleri olan devlet başkanının halk tarafından seçilmemesi, yasama organının ikili yapıdan oluşması ve halk tarafından seçilmesi ve yürütmenin göreve devam şartı olarak yasamanın sadece bir bölümünün güvenine dayanması özellikleri tam olarak sağlanırken; kanun yapımında üst meclisin mutlak veto hakkına sahip olması tali şartının da sağlandığı görülmektedir. Avustralya hükümet modelinde üst meclis bütçe konularında mutlak veto yetkisine haizdir. Yarı parlamenter modelin bu ikincil özelliği Avustralya modelinde sağlanamamaktadır.[10]
Japonya hükümet modeli incelendiğinde yarı parlamenter sistem olarak isimlendirilen modelin tali özelliği olan üst meclisin kanun yapımındaki mutlak veto yetkisi hariç tüm özellikler sağlanmaktadır.[11]
Steffen Ganghof’un yeni bir hükümet sistemi olarak ileri sürdüğü yarı parlamenter sistem hükümet modelinin yeni bir hükümet modeli olarak değerlendirilmesi çeşitli gerekçelerle mümkün değildir. Sistemin ana unsurları olan yürütmenin başının halk tarafından seçilmemesi, yasama organının tamamen halkın seçimleriyle ikili yapıda oluşması ve hükümetin faaliyetlerine devam edebilmesi için yasamanın sadece bir bölümünün güvenine ihtiyaç duyması şartlarının aynı anda bir ülkede bulunması zor bir ihtimaldir. Sistemin yapısı incelendiğinde parlamenter sistemle özellikle devlet başkanının seçimi ve hükümetin yasamanın güvenine dayanması konusunda tam bir benzerlik içerisinde olduğu anlaşılmaktadır. Yasamanın sadece bir bölümünün güvensizlik oyu vermeye yetkili olması da parlamenter sistem ile yarı parlamenter modeli birbirinden ayıran kesin bir çizgi çekmemektedir.[12]
–
Sonuç
Ülkelerin şartlarına göre sunulan ve uygulanan hükümet modellerinin yapıları incelendiğinde temel olarak başkanlık ve parlamenter sistem modellerinin varlığı baskın şekilde hissedilmektedir. Bu iki sistemin bir sentezini teşkil eden yarı başkanlık sistemi de dünya ülkelerince çeşitli formatlarda uygulanmaktadır.
Steffen Ganghof tarafından yeni bir hükümet modeli olarak ileri sürülen yarı parlamenter sistem modeli parlamenter sistemden tamamıyla ayrılamayan özellikleri dolayısıyla yeni bir hükümet şekli olarak hukuk dünyasınca nitelendirilememektedir. Ganghof’un ideal modeli, iki yapılı bir parlamenter sistem modelidir.
[1] Gözler, Kemal; Türk Anayasa Hukuku Dersleri; 25.Baskı; Bursa; Ekin Basım Yayın Dağıtım; 2020; sf.:299-300
[2]Gözler; sf.: 301-302
[3]Yazıcıoğlu, İsmail; Yarı Parlamenter Sistem Ayrı Bir Hükümet Sistemi Olabilir Mi?; Ankara Hacı Bayramı Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi; Cilt:15; Sayı:2; 2021; sf.:845
[4]Yazıcıoğlu; sf.: 845-846
[5]Yazıcıoğlu; sf.: 847-848
[6]Yazıcıoğlu; sf.: 849
[7]Yazıcıoğlu; sf.: 851
[8]Yazıcıoğlu; sf.: 854
[9]Yazıcıoğlu; sf.: 857-859
[10]Yazıcıoğlu; sf.: 860-861
[11]Yazıcıoğlu; sf.:861
[12]Yazıcıoğlu; sf.:864-865
–
Kaynakça
- Gözler, Kemal; Türk Anayasa Hukuku Dersleri; 25.Baskı; Bursa; Ekin Basım Yayın Dağıtım; 2020
- Yazıcıoğlu, İsmail; Yarı Parlamenter Sistem Ayrı Bir Hükümet Sistemi Olabilir Mi?; Ankara Hacı Bayramı Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi; Cilt:15; Sayı:2; 2021; sf.:839-868 (https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1754344 Erişim Tarihi: 13.03.2022)
0 Yorum