Diplomasi Dokunulmazlığı Üzerine Hukuki İnceleme

Antik çağlardan bu yana, ülkeler, birbirleriyle olan münasebetlerinde diplomasi kurumunun gerekliliğine ihtiyaç duymuşlardır. Bu bağlamda bilinen en eski diplomasi faaliyetleri, Antik Mısır, Sümer, Fenike uygarlıklarıyla başlamış; Antik Yunan şehir devletleri ve Roma/Bizans devletleriyle birlikte sistematik bir yapılanmaya erişmiştir. İslam hukukunda da diplomasi faaliyetlerinin -özellikle dokunulmazlık kavramı altında- elçi dokunulmazlığı açısından hukuki bir statüye kavuştuğu görülmüştür. Bu bağlamda diplomasi faaliyetlerini düzenleyen unsurlar, uluslararası hukukun en eski kaideleri olarak pek çok medeniyetin pratik ilişkilerinde yer almıştır.

Diplomasi” kavramı; Yunanca “Diplomeis” kelimesinden meydana gelmiş, daha sonra bundan “çift” anlamına gelen Diploma sözcüğü türemiştir. Kavram, modern anlamda bilindiği itibariyle “Uluslararası toplumun birimleri arasında, uluslararası hukuk normlarına uygun olacak bir mahiyette menfaatlerin dengelenmesi faaliyeti” olarak kullanılmıştır.

Şüphesiz ki, diplomasi faaliyetlerinin verimli ve amacına uygun bir şekilde yürütülmesi, bu kurumun mensuplarının hukuki anlamda muhtelif imtiyazlara sahip olmasını gerektirmiştir. Bu imtiyazlar; diplomasi temsilcisinin kişisel açıdan muhtelif haklara sahip olmasından ziyade, temsil ettiği diplomasi kurumundan kaynaklanan ve görev süresiyle sınırlanmış hakları ifade etmektedir. Bahsi geçen hakların kodifikasyonu ise 1961 tarihli Diplomatik İlişkilere Dair Viyana Sözleşmesi ile sağlanmıştır. Bu bakımdan öncelikli olarak diplomasi temsilcisinin hukuki statüsünün, kendi devletine ve kabul edildiği devlete karşı görev ve yükümlülüklerinin, uluslararası sözleşmeler tarafından kendisine sağlanan dokunulmazlıklarının ve ayrıcalıklarının, diplomasi hukukuna önayak olan uluslararası anlaşmalar eşliğinde pozitif hukuk perspektifinden incelenmesi zaruri gözükmektedir.

–

I. Diplomasi Temsilcisinin Hukuki Statüsü 

Daimi elçilik kurumunun zaman içerisinde gelişmesiyle birlikte, diplomatlık statüsü ortaya çıkmıştır. Diplomatlık statüsünün ortaya çıkmasıyla birlikte, bir devletin yabancı bir ülke nezdinde gönderdiği diplomasi temsilcileri ve misyona bağlı diğer çalışanların tümünü ifade eden “diplomatik misyon” örgütü meydana gelmiştir. Diplomasi temsilcisinin hukuki statüsünden bahsederken diplomatik misyon örgütünün personelini ve çalışma yapısını incelememiz yerinde olacaktır.

Diplomatik misyon; misyon şefi, diplomatik personel, idari ve teknik personel ve hizmet personeli (müstahdem) olmak üzere muhtelif kişilerden meydana gelmektedir. 1961 tarihli sözleşmenin m. 14 hükmünde misyon şefinin hukuki statüsü düzenlenmiştir. Gönderilecek misyon şefinin sınıfı ilgili ülkeler arasındaki (gönderen-kabul eden) anlaşmaya göre belirlenmektedir (m.15). Büyükelçi, diğerlerinden farklı olarak gönderen devletin devlet başkanının doğrudan temsilcisi olması dolayısıyla, kabul eden devletin devlet başkanıyla birebir görüşebilme olanağına sahiptir. Büyükelçi unvanına ilişkin iç hukukumuzdaki düzenleme 1.No’lu Cumhurbaşkanı Kararnamesi’nin m. 161 hükmünde yer almaktadır. Maslahatgüzar ise işbu ünvana (misyon şefi) sahip olabildiği gibi bazen de “geçici maslahatgüzar” niteliğinde belli bir süreliğine Büyükelçinin yokluğu halinde onun yerine görev yapabilmektedir. Diplomatik personel ise misyon şefinin (büyükelçi) emri altında “müsteşar, başkâtip, ikinci kâtip, üçüncü kâtip ve ateşe” olarak görev yapan devlet memurlarından oluşmaktadır. İdari ve teknik personel ise “diplomat” sıfatını taşıyan elçilik sekreteri, teknisyen gibi kişileri içermektedir. Bunun dışında hizmet personeli sınıfı ise şoför, bekçi, aşçı gibi kişilerden olup diplomatik misyon örgütünün üyesidirler

–

II. Diplomatik Temsilcinin Görev ve Yükümlülükleri 

Diplomatik temsilcinin öncelikli olarak kendi devletine karşı olmak üzere, kabul edildiği devlete de yükümlülükleri bulunmaktadır:

–

A)Kendi Devletine Karşı 

Diplomat, kendi devletine (gönderen devlet) karşı, müzakere, müşahede ve himaye olmak üzere sınırlı sayıda göreve sahiptir. Buna göre ilgili diplomat, kabul edildiği devletle diplomatik misyonun temel görevi olarak görüşmeler yapabilmektedir. Görüşmeler, kabul eden devletin dışişleri bakanlığı aracılığıyla yürütülür (m. 41). Bunun yanında diplomat, kabul eden devletin siyasi, ekonomik ve bilimsel gelişmelerinin tümünü takip etmeli, bunlarla ilgili raporlar hazırlayarak kendi devletini sürekli bilgilendirmelidir. Fakat bu müşahede süreci, kabul eden devletin iç işlerine karışacak bir seviyeye gelmemelidir. Aynı zamanda ilgili diplomat, kendi vatandaşlarının haklarını bulunduğu ülkede korumak zaruriyetindedir.

–

B)Kabul Eden Devlete Karşı 

1961 Tarihli Viyana Sözleşmesi’nin m. 41 ve m. 42 hükümleri uyarınca; diplomatik temsilci, kabul edildiği devletin kanunlarına uymak zorundadır. Bulunduğu ülkenin içişlerine karışamaz, göreviyle uyuşmayan eylemlerde bulunamaz ve kişisel kazanç amacıyla herhangi bir ticari faaliyette bulunamaz. Aksi takdirde kabul eden devlet tarafından “persona non grata (istenmeyen kişi)” ilan edilip ülkeden gönderilmesi kararlaştırılabilir.

–

III. Diplomatik Dokunulmazlık ve Bağışıklık 

Diplomatik temsilci, ilgili görevini layıkıyla yerine getirmek maksadıyla çeşitli ayrıcalıklarla donatılmıştır. Öncelikli olarak dokunulmazlığa sahiptir. Dokunulmazlık, kabul eden devlet için hem pozitif hem de negatif yükümlülük teşkil etmektedir. Buna göre ilgili devlet, m. 29 uyarınca diplomatik ajana (state agent) hiçbir şekilde müdahale edemez. Kişi dokunulmazlığı ortadan kaldırılamaz, gözaltına alınamaz, tutuklanamaz ve üstü zorla aranamaz. Pozitif yükümlülük bakımından ise diplomasi temsilcisine saygı gösterilmeli, kişiliği, özgürlüğü veya onuruna karşı saldırıların önlenmesi açısından ilgili devlet her türlü önlemi almalıdır. İşbu kişi dokunulmazlığının ihlâli, kabul eden devletin uluslararası sorumluluğuna yol açabilecektir. Bu noktada diplomatik ajanların cezai sorumluluğunun olmadığını, yargı bağışıklığına sahip olduklarını dile getirmemiz uygun olacaktır. Buna göre diplomatik ajan, kabul eden devlet tarafından yargılanamayacak, hakkında kovuşturma ve sovuşturma yapılamayacak, hukuk davası açılamayacak, tanık olarak da gösterilemeyecektir. Fakat diplomasi bağışıklığından farklı olarak konsolos bağışıklığı durumunda, 1963 tarihli Konsolosluk İlişkileri Hakkında Viyana Sözleşmesi gereği, istisnai bir durum bulunmaktadır. Konsoloslar, diplomasi bağışıklığından farklı olarak sadece resmi görevlerinin yerine getirilmesi sırasındaki fiilleri sebebiyle yargı dokunulmazlığından faydalanabilirler (m. 43). 1963 Sözleşmesinin m. 41 hükmünce konsolosların tutuklanmaları, ancak ağır bir suç haliyle ve adli makam kararıyla mümkün olmaktadır. Dokunulmazlık, salt kişi dokunulmazlığını kapsamamaktadır. Diplomatik ajanın dokunulmazlığı; aynı zamanda elçilik binalarının ve konutlarının dokunulmazlığı, arşiv ve belgelerin dokunulmazlığı, seyahat dokunulmazlığı ve haberleşme dokunulmazlığı gibi durumları da kapsamaktadır. Bu durumda 1961 tarihli Viyana Sözleşmesinin m. 21 hükmü uyarınca misyon şefinin izni olmadan kabul eden devletin yetkilileri elçilik binalarına giremezler. Binadaki, bahçedeki eşyalar ve taşıtlar aranamaz, haczedilemez ve icraya konu olamaz. Aynı zamanda her türlü saldırı, işgal ve zarar verici eylemler durumunda kabul eden devlet her türlü tedbiri re’sen almak durumundadır. Elçiliğe sığınma konusunda ise uluslararası bir örf adet hukuku kuralı bulunmamaktadır. Viyana Sözleşmesinde de bu husus hakkında herhangi bir düzenleme olmaması, işbu durumda hukuk boşluğunun olduğunu gösterir niteliktedir. Arşiv ve belgelerin dokunulmazlığı açısından ise sözleşmenin m. 24 hükmü geçerlidir. Haberleşme dokunulmazlığı bakımından m. 27 hükmünce her çeşit haberleşme ve yazışmaya izin verilmesi ve bunun korunması gerekmektedir. Diplomatik çanta açılamaz veya alıkonulamaz (m. 27/3). Araçlar da dokunulmazlıktan yararlanır. Bilhassa diplomatik kurye, kişi dokunulmazlığının tüm vasıflarına haizdir. Kişi, çantayı alıcıya teslim edene kadar işbu ayrıcalıktan yararlanacaktır. Gezi dokunulmazlığı hususunda ise m. 26 ile birlikte misyonun üyelerine seyahat özgürlüğü sağlanması gerekmektedir. Diplomatik ajanın dokunulmaz kılındığı durumlara ilaveten muhtelif bağışıklık kazandığı durumlar da bulunmaktadır. Bağışıklık; özellikle yargı, vergi ve gümrük hususlarında geçerlilik kazanır. Diplomatik ajanının kişi dokunulmazlığı bağlamında her türlü cezai ve hukuki davalarda yargı bağışıklığına sahip olduğunu belirtmiştik. Cezai anlamda yargı bağışıklığı, persona non grata ilân edilmek suretiyle sona erer. Hukuk davalarında devleti adına kullanılanlar dışında ayni hak davaları, gönderen devlet adına olmamak kaydıyla mirasa ilişkin davalar ve görev dışında icra edilen ticari faaliyete ilişkin davalar istisna içermektedir. Bu durumlar yargı bağışıklığının kapsamına girmez. Sözleşmenin m. 28 ve m. 34 hükümleri uyarınca diplomasi ajanı her çeşit vergi ve resimden muaf tutulmuştur. Bu hususta yine istisnai durumlar mevcuttur. Sözleşmenin m. 36 hükmünce gümrük bağışıklığı da sağlanmıştır. Misyonun resmi kullanımına ilişkin eşya, diplomasi ajanının ve ailesinin her türlü eşya ve otomobil gümrük vergisinden muaftır. Dokunulmazlık ve bağışıklıklardan diplomasi ajanları ve beraber oturdukları aile üyeleri tam anlamıyla yararlanırlar. İdari ve teknik personel ve beraber oturdukları aileleri ise kabul eden devletin uyruğu olmama ve sürekli ikâmet etmeme hallerinde ayrıcalıklardan faydalanırlar. Fakat hukuk davalarındaki bağışıklıkları görevleri sırasından işlenen fiilleriyle sınırlıdır. Misyonun hizmet personeli ise yargı bağışıklığı bakımından sadece görev sırasındaki fiilleri bakımından yararlanır. Yararlanma süresi m. 39 hükmünde diplomatik misyonun ülkeye girdiği an başlar. Ülkeden ayrılıncaya kadar ayrıcalık ve bağışıklıklardan faydalanırlar. Persona non grata ve savaş halleri saklıdır.

Son olarak diplomasi dokunulmazlığının (geniş anlamda ayrıcalık ve bağışıklık) günümüzde uluslararası hukuk açısından halen önemini koruduğuna dikkat çekebiliriz. Fakat son zamanlarda dokunulmazlığın kötüye kullanıldığı yönündeki pratik sorunlar ve casusluk faaliyetleri işbu dokunulmazlığın kapsamının sorgulanmasına ve hukuki statüsünün düzenlenmesine yönelik ihtiyacın tartışılması gerektiğine işaret etmektedir. Fakat bu tartışma, kanımızca hiçbir surette diplomasi dokunulmazlığının ruhuna ve sözüne aykırı düzenlemeler içermemelidir.

–

Kaynakça

• Makale 

1. Gözlügöl, Said Vakkas. “Diplomatik Dokunulmazlık ve Ayrıcalıkların Kötüye Kullanılması.” Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, (2013).
2. Muntazer, Safiullah, and Abdullah Özcan. “İslâm Hukukunda Elçi Dokunulmazlığı.” Edebali İslamiyat Dergisi 2.4: 1-23.
3. Çamyamaç, Anıl ve Zekiye Özen İnci. “Diplomatik Ajanın Özel Hizmetçisinin Ceza Yargısından Bağışıklığı.” İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 9.2: 1-22.
4. Ergüven, Nasıh Sarp Yazar, and Serap Tez Danışmanı Akipek. Uluslararası Hukukta Diplomatik Ayrıcalıklar. Diss. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Ana Bilim Dalı, (2008)
5. Çamyamaç, Anıl. “Diplomatik Temsilciler ve Onlara Tanınan Hareket ve Seyahat Serbestisi.” Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 21.2: 457-486.
6. Ergüven, Nasıh Sarp. “Uluslararası Hukukun Tarihsel Boyutuyla Diplomasinin Kurumsal Gelişim Süreci.” Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 7.1 (2017).
7. Meray, Seha L. “Diplomasi Temsilcilerinin Hukuki Statüsü.” Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, (1956).
8. Erdoğan, Ersin. “Yabancı Devletin Yargı Bağışıklığının Sınırları Hakkında Güncel Sorunlar ve Terör Suçları Açısından Yargı Bağışıklığı.”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, (2016).

• Kitap 

1. ÖZBEK, Veli Özer, (2020), Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler (Ankara / Seçkin Yayınevi)
2. SUR, Melda, (2019), Uluslararası Hukukun Esasları (İstanbul / Beta)

[zombify_post]