Giriş
Hukuk dışı, keyfi ve yargısız infazlar, geçmişten günümüze insanlık tarihinin karanlık sayfalarında yer alan, çok da uzak olmayan tarihlere kadar sıklıkla konuşulduğunu söyleyemeyeceğimiz bir trajedi. Fakat özellikle insan haklarının daha sık ve hararetle tartışıldığı dönemlerden başlamak üzere, işkence ve diğer insanlık dışı muamelelerin sadece belirli bir toplum değil, aksine bir uluslararası toplum sorunu olarak görülüp tartışılması neticesinde işkence fiili sebebi ile ölmüş veyahut öldürülmüş kişilerin maruz kaldığı fiillerin açıklanmasında genel geçer bir kurallar bütününe ihtiyaç duyulduğu aşikardır. Bu doğrultuda, Birleşmiş Milletler Hukuk Dışı, Keyfi ve Yargısız İnfazların Önlenmesine ve Soruşturulmasına İlişkin El Kılavuzu ya da diğer adıyla Minnesota Protokolü hazırlanmış, işkence vb. insanlık dışı muamelelere maruz kalanların soruşturma ve otopsi incelemeleri uluslararası düzeyde bir standart kazanmıştır.
Minnesota Protokolü’nün Kabul Edilme Süreci
Dünyanın farklı bölgelerinde soruşturma ve otopsi kuralları elbette vardı, ancak bu kurallar belli standartları bünyesinde barındırmadığı gibi aynı zamanda uygulama konusunda da eksikti. Uluslararası Af Örgütü Danimarka Tıp Grubu, 1979 yılında yerleşik uluslararası kurallara yönelik talebi olduğunu belirtmiş; 1984 yılında J. L. Thomsen, adli tıp uygulamalarının farklı şekillerde olduğunu ve ortak yol gösterici kurallar ve tanımların kolaylaştırıcı etkisi olduğunu ifade etmiştir. Uluslararası Af Örgütü, belli yıllarda hukuk dışı, keyfi ve yargısız infazların gerçekleştirildiği iddia edilen ülkelere yaptıkları ziyaretler neticesinde, otopsi uygulamalarının elverişsiz olduğunu saptamıştır. Ayrıca usullerin belirli olduğu ülkelerde de failin polis, asker ya da başka bir kamu görevlisi olması ihtimalinde usullerin suistimal edilmesi ve soruşturmanın etkili yürütülememesi de bir sorun olarak göze çarpmaktadır. Bütün bunlar beraber değerlendirildiğinde bilimsel temellere dayanan ve uluslararası toplumda kabul görecek bir protokolün oluşturulması ihtiyacı kaçınılmaz olmuştur. Kapsamlı bir hazırlık sürecinden sonra nihayet 1989 yılında Genel Kurul tarafından kabul edilmiştir.
Protokol Neleri İçeriyor?
İçinde A, B, C ve D bölümleri yer almaktadır.
A bölümü bir giriş niteliği taşır ve genel anlamda model protokol hakkında bilgiler verir. Bu bölüm, ilkelerin bağlayıcı olmadığı, aksine yol gösterici nitelik taşıdığını ifade etmektedir. Ayrıca ülke uygulamalarının birbirlerinden oldukça farklı olabileceğinden bahisle, ek yorumlar yapılmasını da gerekli görmektedir.
B ve C bölümleri; hukuk dışı, keyfi ve yargısız infaz şüphesi bulunan haller de dahil olmak üzere, şiddet sonucu meydana gelmiş, ani, beklenmeyen ve şüpheli tüm ölüm hallerinin soruşturulmasına yönelik yol gösterici kurallar içermektedir. Bu yol gösterici kurallar, uygulayıcılara yöneliktir.
B bölümünde, soruşturmanın amacına ulaşmaya yönelik kuralların yer aldığı söylenebilir. Soruşturmanın genel amacının, gerçeklerin aydınlatılması olduğu aşikardır. Bu doğrultuda;
a) Ölenin kimliğini belirlemek,
b) Ölümle ilgili olan ve sorumlular hakkında yapılacak cezai takibata yardımcı olacak nitelikteki tüm delilleri ortaya çıkarmak ve muhafaza etmek,
c) Olası tanıkların kimliklerini tespit etmek ve ölüm olayı ile ilgili ifadelerini almak,
d) Ölümün nedenini, şeklini, yerini ve zamanını, ölümle sonuçlanan olaylar örünütüsünü ve eylemleri belirlemek
e) Doğal ölüm, kaza sonucu ölüm, intihar ve cinayet arasında ayırım yapmak,
f) Ölüm olayına karışmış kişilerin kimliğini tespit etmek ve yakalamak,
g) Şüphelileri, kanunla kurulmuş mahkemenin önüne çıkartmak gibi 7 başlık görmekteyiz.
C bölümünde ise, soruşturmada uygulanacak usul yer almaktadır. Delillerin toplanması ve incelenmesi bu açıdan oldukça büyük bir önem taşır.
1) Olay yeri incelemesi,
2) Delillerin incelenmesi,
3) Soruşturmaya hazırlık,
4) Tanık beyanlarının alınması,
üst başlıklarında etkili bir soruşturmasının yürütülmesine ilişkin neler yapılabileceği anlatılmıştır.
D bölümü, bağımsız nitelikte özel soruşturma komisyonlarının kurulmasına ilişkindir. Devletin suça karıştığı şüphesi varsa eğer, bağımsız nitelikte özel bir soruşturma komisyonunun olayı aydınlatması beklenir. Bu bölüm hangi haller mevcutsa devletin suça karıştığı, taraflı olduğu veya soruşturmayı yürütenlerin yeterli uzmanlığa sahip olmadığı yönünde bir karineye teşkil ettiğine ilişkindir. Bu karinelerden birinin varlığı özel soruşturma komisyonunun kurulmasını gerekli kılar.
1) Özel bir soruşturma yapılmasını gerektiren durumlar,
2) Soruşturma kapsamının tanımlanması,
3) Komisyonun yetkileri,
4) Komisyon üyelerinin nitelikleri,
5) Komisyon üyelerinin sayısı,
6) Komisyon danışmanlarının seçilmesi,
7) Uzman danışmanlarının seçimi,
8) Soruşturmacıların seçimi,
9) Tanıklarının güvenliğinin sağlanması,
10) İşlemler,
11) Soruşturmanın duyurulması,
12) Delillerin toplanması,
13) Tarafların hakları,
14) Delillerin değerlendirilmesi,
15) Komisyon raporu üst başlıkları ile detaylandırılan bu özel soruşturma komisyonları, amacına ulaştığı takdirde işlerliğini kazanır ve korur. Zira devletin suça karıştığı şüphesi aydınlatılması önemli bir mesele olduğu gibi aynı zamanda bu şüphenin karanlıkta kalma ihtimali de her zaman vardır. Bu açıdan bakıldığında bağımsız komisyonların önemi daha da anlaşılır olacaktır.
Sonuç
Hukuk dışı, keyfi ve yargısız infazlar, dünya tarihinin bir gerçeği olduğu kadar aşılması gerekli bir sorundur da. Bu doğrultuda geliştirilen Minnesota Protokolü içerdiği bölümlerle yol gösterici nitelikte kurallar ortaya koyar. Ülkeler bakımından uygulamalar her ne kadar değişiklik gösterse de uluslararası nitelikte bir kurallar bütününün olması ve bir standart geliştirilmesinin hukuk dışı, keyfi ve yargısız infazların aydınlatılmasında önemli bir adım olduğu açıktır.
Kaynakça
- https://www.atud.org.tr/wp-content/uploads/2016/07/minnesota_protokolu.pdf (Erişim Tarihi: 25.05.2021)
0 Yorum