Yapay Zekanın Hukuki Statüsü: Elektronik Gerçek Kişi Kavramı

Yapay zekaya hukuk sistemleri tarafından bir kişilik tanımlanmadığı için fiillerinden sorumlu tutulamamaktadır. Farklı bir ifadeyle yapay zeka çağdaş hukuk sistemlerinin süjesi olmadığı için eylemlerinden sorumlu değildir. Hukuk sistemlerindeki bu eksikliğin giderilmesi amacıyla bu çalışmada yapay zeka için bir kişilik tanımlaması yapılmıştır. Elektronik gerçek kişi kavramı oluşturulmuş ve detaylandırılmıştır.

Giriş

Teknolojik gelişmelerin hızla devam ettiği günümüz dünyasında hukuk sistemleri bu hıza ayak uyduramamaktadır. Hukuk sistemlerimiz çağın ihtiyaçları doğrultusunda yeni kurumlar oluşturabilmek zorundadır. Aksi halde kanunlarda karşılığı bulunmayan, yaptırım uygulanamayan fiillerle karşılaşılması muhtemeldir. Teknoloji çağında ihtiyaç duyulan hukuki kurum ise yapay zeka ile ilgili hukuki statüsünün belirlenmesidir. Birçok yapay zeka suçun unsurlarını oluşturacak fiilleri gerçekleştirmiştir. Ancak yapay zeka henüz hukuk sisteminin süjesi olmadığı için bir yaptırıma uğramamıştır. Öyle ki, bu fiiller neticesinde sorumluluğun genellikle kullanıcı veya üreticiye ait olduğu yönünde mahkeme kararları mevcuttur. Bundan dolayı yapay zekanın gelecekte ulaşabileceği gelişmişlik düzeyi göz önünde bulundurularak yapay zekaya özgü bir kişilik tanımlamasının yapılması gerekir. Bu tanımlamanın ardından yapay zekanın sorumluluğu düzenlenebilir hale gelecektir. Ancak yapay zeka için bir kişilik tanımlaması yapılmadan önce yapay zekanın teknolojisini anlamamız gereklidir.

1. Yapay Zeka

Yapay zeka kavramı bilgisayar biliminin bir alt dalı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kavramdan ilk kez 1956 yılında Amerikalı bilim insanı John McCrathy bahsetmiştir(1). Yapay zeka genel anlamda bilgiyi öğrenebilen ve işleyebilen teknolojik ürünler için kullanılmaktadır. Yapay zekanın kullanım alanı oldukça geniş kapsamlıdır. Yapay zekanın kullanıldığı teknolojik ürünler evinizdeki bir ütü olduğu gibi uzaya fırlatılan bir rokette olabilir. Yapay zeka ile ilgili ilk araştırmayı yapan kişi Alan Turing’dir(2). Turing kendi adını verdiği bir test geliştirmiş ve makinelerin de insanlar gibi bilgiyi öğrenebileceğini kanıtlamaya çalışmıştır. Ancak dönemin şartları ve teknolojinin yetersiz kalmasından dolayı test başarıya ulaşamamıştır(3). Yapay zekanın genel tanımlaması farklı bir çok yapay zeka türünü kapsamaktadır. Ancak yapay zeka bilim insanlarının yaptığı ayrıma göre  dört farklı alt başlıkta incelenebilir. 

a. Tepki Veren Yapay Zeka (Reactive)

Tepki Veren Yapay Zeka türü yalnızca bir alanda uzmanlaşmıştır. Bir başka ifadeyle bu yapay zeka türü yeni anı üretme yetisinden yoksundur. Ek olarak bu yapay zeka türünün hafızaları yoktur yalnızca geleceğe dair bazı değerlendirmelerde bulunabilir. Google tarafından geliştirilen AlphaGo ve IBM tarafından geliştirilen Deep Blue adlı yapay zekalar bu türe örnek olarak verilebilir.

b. Sınırlı Hafıza Kapasitesine Sahip Yapay Zeka

Sınırlı Hafıza Kapasitesine Sahip Yapay Zeka türünde geçmişi bilme-hatırlama yetisi bulunmaktadır. Bu yapay zeka türü, üretici tarafından hazırlanan yazılımla oluşturulan bir hafızaya sahiptir. Bu türün örnekleri gündelik hayatta kullanılan otonom sürüş desteğinde görülmektedir. Kendi kendi süren araçlar kısa süreli geçmiş kaydı yapmaktadır. Örneğin şerit değişikliği yapılacağı sırada araç çevredeki önceden algıladığı nesnelere göre kaza yapmayacak şekilde hareket eder. Ancak bu geçmiş kayıtları kısa sürelidir. 

c. Zihin Teorisi (Theory of Mind)

Zihin Teorisi olarak adlandırılan yapay zeka türü insanlarla sosyal ilişki kurabilir. Bu yapay zeka türü insanların düşünlerini ve duygularını anlamlandırabilme yetisine sahiptir. Starwars filmindeki C-3PO bu yapay zeka türü için örnek olarak verilebilir. 

d. Kendi Varlığının Farkında Olan Yapay Zeka (Self-Aware)

Kendi Varlığının Farkında Olan Yapay Zekalar, Zihin Teorisi türünde olduğu gibi insanların düşüncelerini ve duygularını anlamlandırabilme yetisine sahiptir. Buna ek olarak, bu yapay zeka türü insanların duygu ve düşüncelerini öngörebilme yetisine de sahiptir. Diğer bir deyişle bu yapay zeka türü insanların olaylar karşısında nasıl davranacağınığı, ne gibi fiziksel ve duygusal tepkiler göstereceğini öngörebilme yetisini haizdir. 

Beyaz Saray tarafından yayınlanan bir rapora göre yapay zekanın 20 içinde insan zekasını aşan bir zeka sergileyeceği belirtilmektedir(4). Bu rapor yapay zekanın geleceği hakkında tahminde bulunulabilmesi için büyük önem arzetmektedir. Öyleki yapay zekanın insan zekasını aşan bir yetiyi haiz olması durumunda kendisini insanlardan üstün görmeye başlayabilir. Bunlar her ne kadar bir bilim kurgu filminin senaryosu gibi görünüyor olsa da bilimsel araştırmalar uzak olmayan bir gelecekte bu gelişmelerin yaşanabileceğine dair bilgiler sunmaktadır. Bundan dolayı hukuk sistemlerinin yapay zekanın hukuki statüsünü tanımlaması ve sorumluluğunu düzenlemesi gerekmektedir.

2. Yapay Zekanın Hukuki Statüsü

Yapay zeka ilk ortaya çıkışında insanlara yardımcı olması amacıyla tasarlanmıştır. Örneğin hızla giden bir araçta şoförün yoldaki bir canlıyı ve ya nesneyi farketmemesi halinde çarpışma önleme sisteminin devreye girmesi ve yapay zekanın arabayı durdurması. Diğer bir örnek ise evlerimizde kullandığımız akıllı süpürgeler olarak ifade edilebilir. Bu gibi yapay zekalar insan becerilerinin ulaşamayacağı noktalara ulaşabilmesi için geliştirilmiştir.  Örneğin, şifre çözme sistemleri, veri toplama ve işleme merkezleri.  Ancak bazı yapay zeka türleri kullanıcın izni ile yardımcı olmanın ötesinde fiilin gerçekleştiricisi yani fail olmaktadır. Bunun sonucunda insanların hata yaptığı gibi yapay zekalarında hata yaptığı görülmüştür. Tesla markalı yapay zekaya sahip araçların otomatik pilotta yaptığı trafik kazaları örnek olarak verilebilir(5). Ancak hukuk sistemleri henüz yapay zekaya bir statü tanımlamadığı için yapay zeka bu fiillerden fail olarak sorumlu tutulamamaktadır. 

3. Türk Hukuk Sisteminde Kişilik Kavramı 

Türk hukuk sisteminde kişilik kavramı 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu’nda düzenlenmiştir. Bu kanuna göre kişilik kavramı iki farklı şekilde tanımlanmaktadır. Bunlar gerçek kişi ve tüzel kişi olarak ifade edilmektedir. Bu kişilik ayrımı modern hukuk sistemlerinin hemen hemen hepsinde bulunmaktadır. Gerçek kişiler tam ve sağ olarak doğan her insanı kapsar niteliktedir. Cinsiyet, din, dil, ırk, mezhep gibi hiçbir ayrıma bakılmaksızın gerçek kişiler hak sahibi olma ve borç altına girebilme bakımından eşittir. Tam ve sağ doğmak şartıyla herkes gerçek kişi kabul edilir. Gerçek kişiler hukuk sistemi tarafından tanınan tüm haklara sahiptir. Bu haklar evlenme, boşanma, borç altına girebilme, sözleşme yapabilme gibi örneklerle ifade edilebilir.

Tüzel kişiler ise toplumun gelişmesi ile birlikte bir ihtiyaç sonucu ortaya çıkmıştır(6). Toplumsal düzen gün geçtikçe evirilmektedir. Buna bağlı olarak hukuk sistemleri de yeni düzene uyum sağlamak zorunluluğundadır. Tüzel kişiler bazı toplumsal amaçların ihtiyaçlarına hitap etmek amacıyla ortaya çıkmıştır. Tüzel kişilere vakıf, dernek, siyasi partiler örnek olarak verilebilir. Diğer bir taraftan ticari faaliyetlerin gelişmesi ile birlikte ticari topluluklarında hak sahibi ve borç altına girebilmesi amacıyla tüzel kişiliğin kapsamı genişlemiştir. Tüzel kişiler ve gerçek kişilerin hak sahibi olma ve borç altına girebilmesinde basit bir farklılık vardır. Bu farklılık insanlara özgü hakların ayrı tutulması şeklinde ifade edilebilir. Bir farklı ifadeyle tüzel kişiler, insanlara özgü haklar dışında kalan diğer haklara sahip olabilir.

Görüldüğü üzere hukuk sistemleri toplumsal ihtiyaçlar doğrultusunda gelişim göstermiştir. Buna bağlı olarak yeni kavramlar ortaya çıkarabilmiştir. Günümüzde yeni gelişmelerin çok daha hızlı bir şekilde gerçekleştiği görülmektedir. Bundan dolayı yapay zekanın hukuki kişiliği hakkında birtakım düşüncelerimiz ifade edilecektir. 

4. Yapay Zeka Ve Kişilik Kavramı 

Yapay zekanın birden farklı türü olduğu yukarıda açıklanmıştır. Bu bağlamda yapay zekaya kişilik tanımlaması yaparken birden farklı türe sahip olduğu göz ardı edilmemelidir. Yapay zekanın bilimsel araştırmaların ortaya koyduğu bilgilere göre yaklaşık 20 yıl içerisinde insan zekasının sahip olduğu kavrama becerilerinden daha fazlasına sahip olabileceği görülmektedir. Buna göre modern hukuk sistemlerimizin insana benzeyen hatta insandan daha yüksek düzeyde kavrama becerilerine sahip olabilecek bu yapay zeka türüne bir kişilik tanımlaması gerekmektedir.

4.1. Yapay Zeka Ve Gerçek Kişilik 

Gerçek kişilik insanlara özgü tanımlanan bir kavramdır. Bir insanın tam ve sağ doğumuyla birlikte kazanılır.Bundan dolayı yapay zekaya gerçek kişilik tanımlanması mümkün değildir. Ancak gerçek kişilere ait bazı kavramları yapay zekaya tanımlanacak olan kişiliğe uyarlamak mümkündür. Gerçek kişilerin ehliyet bakımından bazı sınırlamaları vardır. Fiil ehliyeti genel olarak kişinin kendi iradesi ile gerçekleştirdiği fiiller sonucunda kendisi için hak ve borç edinmesidir(7). Bir farklı ifadeyle kişinin, bir başkasının etkili altında kalmadan yaptığı eylemler ile hak ve borç edinebilmesidir. Fiil ehliyetleri kendi içerisinde Tam ehliyet, Tam ehliyetsiz, Sınırlı ehliyetsizler olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Bu ayrımların yapılabilmesi için Türk Medeni Kanunumuzda belirtilen bazı unsurlar vardır. Bu unsurlar ayırt etme gücünün varlığı, kısıtlı olmama ve ergin olmaktır. Bu bilgiler çalışmanın ilerleyen kısmında yapay zekaya kişilik tanımlanırken kullanılacaktır. 

4.2. Yapay Zeka Ve Tüzel Kişi 

Tüzel kişi mal topluluklarına yahut toplumsal amaçlara hizmet eden topluluklara tanımlanmış kişilik kavramıdır. Bu kavram sonucu insanlar bireysel olarak hak sahibi ve borç altına girmenin yanında bir topluluk olarak da hak sahibi ve borç altına girebilir olmuştur. Doktrindeki bazı görüşler yapay zekaya tüzel kişilik atfı yapıldığı görülmektedir. Ancak yapay zekaya tüzel kişilik atfetmenin birtakım hatalı bulunduğu noktalar vardır. Bunlar yapay zekanın kendi kendinin farklı olmasının göz ardı edilmesi ve yapay zekanın kendi iradesiyle karar alabilecek bir mekanizmaya sahip olduğu düşüncesinin göz ardı edilmesidir. Yapay zeka ile ilgili kişilik kavramı düşünülürken günümüzdeki yapay zeka becerilerinin önümüzdeki yıllarda ulaşabileceği seviyeler de düşünülmelidir. Yapay zekaya tüzel kişilik atfedilmesi günümüz şartlarında mümkün olabilir. Çünkü henüz zihin teorisi türüyle etkileşim halindeyiz. Bundan dolayı kendi kendinin farkında olan yapay zeka türleri göz ardı edilerek karar alınmamalıdır.

Bu bilgiler doğrultusunda kanaatimizce yapay zekayı modern hukuk sistemlerine ait olan bir kişilik kurumuna entegre etmek yerine yeni bir kişilik kavramı üzerinde tartışma ortamı oluşturmalıyız. 

4.3. Yapay Zekaya Özgü Kişilik: Elektronik Gerçek Kişi 

Yapay zekaya özgü bir kişilik kavramı somut olarak ilk kez Avrupa Parlamentosunun yayınladığı raporda gündeme gelmiştir. Bu raporda yapay zekaya özgü elektronik kişilik olarak adlandırılan bir kişilik kavramından bahsedilmektedir. Bununla birlikte yapay zekanın verebileceği zararlardan kimin sorumlu olacağı ile ilgili özel bir kusursuz sorumluluk öngörmektedir. (8) Ancak bu raporda konunun kapsamlı bir şekilde konuşulmaması bu kişilik kavramının yalnızca öneri düzeyinde kalmasına sebebiyet vermiştir. Diğer bir taraftan ilk kez somut bir hukuki metinde bu önerinin bulunması birçoğu hukukçu için ön gösterici olmuştur. Yukarıda da açıklandığı üzere yapay zekanın modern hukuk sistemlerine ait bir kişilik kurumuna entegre etmektense yeni bir kişilik kavramı oluşturmalıyız. Avrupa Parlamentosunun raporunda da bunu destekler nitelikte yeni bir kişilik kavramından bahsedilmiştir.

4.3.1. Elektronik Gerçek Kişi Kavramı

Yapay zeka halihazırda tam anlamıyla insanlara benzer bir niteliğe kavuşmamıştır. Günümüzdeki yapay zeka örnekleri incelendiğinde insanı taklit ederek yahut insandan komut olarak çalışmaktadır. Buradaki taklit etmeden kasıt insanların davranışlarını veri halinde toplamak ve o veriler doğrultusunda hareket etmektir. Yapay zekalar henüz karar verme aşamasına tam anlamıyla geçememiştir. Ancak bilimsel açıklamalar yakın gelecekte bunun mümkün olduğunu göstermektedir. Bundan dolayı insana benzeyen, insanı taklit eden ve yakın gelecekte insanlar gibi karar alma becerisine sahip olması beklenen yapay zekalara hukuki olarak elektronik gerçek kişi kavramının kullanılmasının doğru olacağını düşünüyorum. Elektronik gerçek kişi kavramını kullanmayı tercih etmemin en önemli sebebi gerçek kişi kavramının alt başlıklarından yola çıkarak elektronik gerçek kişiyi tanımlamamdır.

Yapay zekanın birden fazla türü olduğu yukarıda açıklanmıştır. Bu türler sırasıyla Tepki Veren Yapay Zeka(reactive), Sınırlı Hafıza Kapasitesine Sahip Yapay Zeka, Zihin Teorisi(theory of mind), Kendi Varlığının Farkında Olan Yapay Zeka(self-aware) şeklinde dörde ayrılmaktadır. Bu türlerin hepsi elektronik gerçek kişi başlığı altında yeni bir kişilik altında toplanmalıdır. Ancak alt başlıklarda sorumluluk yönünden değerlendirilmeleri düzenlenmelidir. Gerçek kişilerde yapılan ehliyet ayrımına benzer bir ayrım yapılmalıdır. Diğer bir ifadeyle gerçek kişiler ayırt etme gücü, erginlik ve kısıtlı olmama şartlarına bağlı olarak fiil ehliyet açısından farklı sınıflandırılmaktadır. Bunun sonucunda farklı ehliyet sınıfları fiillerinden farklı şekillerde sorumlu tutulmaktadır. Buradan yola çıkarak yapay zekalarda benzeri bir sınıflandırılma yapılabilir. Bu sınıflandırma sırasıyla Tam Ehliyetli Yapay Zekalar, Sınırlı Ehliyetli Yapay Zekalar, Tam Ehliyetsiz Yapay Zekalar şeklinde üç türe ayrılabilir. Bu ayrım yapılırken incelenmesi gereken unsurlar ise komutun varlığı ve yapay zekanın iradesinin varlığı şeklinde ifade edilebilir. 

a. Tam Ehliyetli Yapay Zekalar: Bu başlık altında incelenen yapay zeka türü için aranması gereken şartlar yapay zekanın iradesinin bulunması ve komutun varlığının olmamasıdır. Yapay zeka fiillerini kendi iradesiyle bir komut almadan gerçekleştirebiliyorsa tam ehliyetli sayılır. Diğer bir ifadeyle yapay zeka bir gerçek kişi tarafından değil, kendi kendini iradesiyle yönetiyorsa tam ehliyetlidir. Bunun sonucunda sorumluluk tamamen yapay zekanın kendisinde olur. Burada incelenecek yapay zeka türü kendi varlığının farkında olan yapay zekalar ve daha gelişmişleridir. Kendi varlığının farkında olan yapay zekaya QBO örnek olarak verilebilir.(9)

b. Tam Ehliyetsiz Yapay Zekalar: Bu başlık altında incelenen yapay zeka türü için aranması gereken şart yapay zekanın iradesinin yokluğu ve komutun varlığıdır. Komutun varlığı, yapay zekanın bir gerçek kişinin talimatları doğrultusunda hareket etmesidir. Bu başlık altındaki yapay zekalar, gerçek kişinin iradesi sonucu fiillerini gerçekleştirdiği için sorumluluğun gerçek kişide olması gerekmektedir. Örneğin katil dronelar bu başlık altında incelenebilir.

c. Sınırlı Ehliyetli Yapay Zekalar:  Bu başlık altında incelenen yapay zeka türü için aranması gereken şart yapay zekanın iradesinin varlığı ve komutun varlığıdır. Buradaki yapay zekalara örnek olarak otomatik pilotlar verilebilir. Örneğin yapay zekaya sahip bir aracı şerit takip sistemini aktif ettikten sonra direksiyonu kontrol etmeden yola devam edebilirsiniz. Çünkü araç yapay zekayı kullanarak şeritleri takip eder. Ancak araç şeritten çıkacağı zaman yapay zeka kullanıcının müdahale etmesini beklemeden kendisi müdahale ederek aracı tekrar şerit içerisine sokar. Bu örnekten de anlaşılacağı üzere yapay zekaya müdahale etme yetkisini kullanıcı vermiştir. Bir farklı ifadeyle kullanıcı yapay zekanın kısmi iradeyle aracı kullanmasına müsaade etmiştir. Bundan dolayı bu tür yapay zekaların sorumluluğunun kullanıcıyla paylaştırılması gerekmektedir.

Sonuç

Sonuç olarak yapay zeka insan hayatında her geçen gün daha fazla yer edinmektedir.  Bilimsel raporlardaki açıklamalara göre 20 yıl sonra yapay zeka insanların kavrama becerisinin daha gelişmiş bir haline sahip olması söz konusudur. Ayrıca yapay zekaya sahip teknolojik ürünlerin hukuka aykırı gerçekleştirdiği fiiller bulunmaktadır. Hukuk sistemleri yapay zeka için bir kişilik tanımlaması yapmamıştır. Bundan dolayı yapay zekaya yeni bir kişilik tanımlanması gerektiği düşüncesi ortaya çıkmıştır. Bu çalışmada yapay zekanın insana benzer davranışlar sergilemesinden dolayı hukuk sistemimizde insanlar için kullanılan gerçek kişi kavramından yola çıkarak Elektronik gerçek kişi olarak adlandırılan bir kişilik tanımlaması yapılmıştır. Ek olarak bu tanımlama yapay zekanın türlerine göre sınıflandırılmış ve detaylandırılmıştır.  Diğer bir ifadeyle yapay zeka hukuk sistemlerinde süje olabilir hale getirilmiştir. Bunun sonucunda yapay zeka fiillerinden sorumlu tutulabilir olmuştur.

Dipnot

1. Li, D. and Du, Y., 2007. Artificial Intelligence with Uncertainty. 1st ed. New York: Chapman and Hall, p.1.

2. Turing, A., 2004. Computing Machinery and Intelligence. In: The Turing Test, 1st ed. London,England: MIT press, pp.433-460.

3. Turing Testinde makine, sorgulayıcı ve gönüllü bir insan bulunmaktadır. Kısaca bu testte sorgulayıcı kişi sorduğu sorulara insan ve makine tarafından verilen cevapları ayırt etme durumu gözlemlenmiştir. Ancak bu test tam anlamıyla başarıya ulaşamamıştır.

4. Obamawhitehouse.archives.gov. n.d. [online] Available at: [Accessed 28 June 2021].

5. Chokshi, N., 2021. Tesla Autopilot System Found Probably at Fault in 2018 Crash (Published 2020). [online] Nytimes.com. Available at: [Accessed 27 June 2021].

6. Altunç, S., 2019. Robotlar, Yapay Zeka ve Ceza Hukuku.

7. Dural, M. and Öğüz, T., 2016. Türk Özel Hukuku Cilt-2 Kişiler Hukuku. 17th ed. İstanbul: Filiz yayınları, p.48.

8. Europarl.europa.eu. 2017. recommendations to the Commission on Civil Law Rules on Robotics. [online] Available at: [Accessed 28 June 2021].

9. Ackerman, E., 2011. Qbo Robot Passes Mirror Test, Is Therefore Self-Aware. [online] IEEE Spectrum. Available at: [Accessed 26 June 2021].

KAYNAKÇA

Ackerman, E., 2011. Qbo Robot Passes Mirror Test, Is Therefore Self-Aware. [online] IEEE Spectrum. Available at: [Accessed 26 June 2021].

Altunç, S., 2019. Robotlar, Yapay Zeka ve Ceza Hukuku.

Europarl.europa.eu. 2017. recommendations to the Commission on Civil Law Rules on Robotics. [online] Available at: [Accessed 28 June 2021].

Obamawhitehouse.archives.gov. n.d. [online] Available at: [Accessed 28 June 2021].

Chokshi, N., 2021. Tesla Autopilot System Found Probably at Fault in 2018 Crash (Published 2020). [online] Nytimes.com. Available at: [Accessed 27 June 2021].

Dural, M. and Öğüz, T., 2016. Türk Özel Hukuku Cilt-2 Kişiler Hukuku. 17th ed. İstanbul: Filiz yayınları.

Li, D. and Du, Y., 2007. Artificial Intelligence with Uncertainty. 1st ed. New York: Chapman and Hall.

Turing, A., 2004. Computing Machinery and Intelligence. In: The Turing Test, 1st ed. London,England: MIT press.

Bak, B. (2018). MEDENİ HUKUK AÇISINDAN YAPAY ZekaNIN HUKUKİ STATÜSÜ VE YAPAY Zeka KULLANIMINDAN DOĞAN HUKUKİ SORUMLULUK. Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, (35), 211-232

[zombify_post]