Demokrasinin kökeni çok eskilere uzanır. İlkel topluluklarda çeşitli şekillerde varoluş sinyalleri gösterse de ana vatanı Antik Yunanistan kabul edilmektedir. Bugün sizlere demokrasinin doğuşunu Antik Yunan perspektifinden vereceğim kesitlerle sunacak olsam da demokrasi kelimelerle anlatamayacağımız, çağlarla sınırlayamayacağımız, kalıplara sıkıştıramayacağımız kadar yüce bir kavramdır. Harold J. Laski’nin de dediği gibi ‘’Demokrasinin hiçbir tarifi; demokrasi kavramının ifade ettiği geniş tarihi kucaklayamaz”.
Yüzyıllarca tiranlığın boyunduruğunda hayatlarını idame ettirmiş yunan halkı M.Ö. 5. yüzyılda yurttaş olarak yönetime doğrudan katıldı. Tarihe yepyeni bir boyut getirip fenomen yaratmak üzere olan yunan halkı demos (halk) ve kratos (yönetim) sözcüklerinden demokratia’yı doğurmuştur. Yunan siteleri arasındaki en gelişmiş demokrasiye sahip Atina insanlık boyunca bilinen ilk doğrudan demokrasi denemesidir. Köleler, metekler (metoikoslar) ve kadınlar belirli bir zümreye tanınan yurttaşlık etrafında şekillenen demokrasi çemberinin dışında tutuluyordu. Her ne kadar o dönemin şartlarında demokratikleşme yolunda büyük adımlar atmış olsalar da günümüz demokrasi algısından bağımsız değerlendirmek daha doğru sonuçlara götürecektir.
Herodot demokrasinin Atina’da anayasal bir rejim olarak Kleisthenes tarafından kurulduğunu söylemektedir. Makedonlarca mağlup edildikleri Lamia savaşına dek varlığını sürdüren Atinalılar diğer site halklarınca demokrasi olarak nitelendirilmiştir. Kronolojik açıdan ele almak gerekirse ilk demokratik reformlar Drakon yasalarıyla (M.Ö. 621) atılmıştır. Tepeden inme olarak da nitelendirebileceğimiz soylularca oluşturulmuş Drakon yasaları Atina halkının örf adetlerinin yasalaştırılmasıyla oluşturulmuş zalim kurallar bütünüdür. Sertliğiyle anılan yasa köylüler ve tüccarlarla soylular hattındaki gerginlik ritmini yükseltmiştir. Bütün tabakaların soylulara karşı cephe almasıyla başa geçen Pisistratusla beraber tiranlar çağı başlamıştır. Tiranlık aristokrasiden demokrasiye geçen yol olarak görülmektedir. Tiranlığın soylular ve orta sınıf işbirliğiyle yıkılmasından sonra iki grup arasındaki mutlak uzlaşmanın sağlanması amacıyla Şair Solon görevlendirildi. Solon yasaları; Drakon yasalarının toplumda bıraktığı hasarı onarmak amacıyla yapıldı. Solon yasalarının getirdiği en kayda değer özellik şüphesiz ki borçların silinmesidir. Gerçekleştirilen atılım sayesinde borçları sebebiyle köleliğe mahkûm olanlar azat edildi. Genel af çıkarıldı, site dışındaki Atinalı köleler satın alınarak özgürlüklerine kavuşturuldu. Atina’nın gerçek demokrasiyle tanışmasına vesile olan solon yasaları yerini yüzyıllarca konuşulacak Kleisthenes reformlarına bıraktı. Kleisthenes zenginlik ve soyluluğun getirisi olan sınıf farkını ortadan kaldırdı. Kleisthenes toplumsal yapı üzerinde pek çok değişiklik yaptı. En göze çarpanıysa Atina’yı 139 deme (siyasal birim) şeklinde örgütlemesidir. Oluşturulan kabileler eski sistemdeki kan bağına dayalı ilkel topluluk anlayışından uzak modern toplumun mahalle anlayışına yakındır. Atina’da yüzyıllarca süren demokratikleşme sancıları sonucunda köleler, kadınlar ve yabancılar dışında herkes eşit kabul edildi. Henüz herkes için olmasa da çoğunluk için demokrasinin sağlandığı söylenebilir.
Yunan halkının zamana meydan okurcasına bugünlere taşıdığı fenomenlerin yanı sıra çağından birkaç adım önde giderek pek çok önemli düşünürü de doğurduğunu göz önünde tutmak gerekir. Değerler üzerine yaşanan derin hasbihaller sonucu Atina adeta düşünce kazanı halindeydi. ”Sorgulanmamış bir hayat yaşanmaya değmez.” sözüyle akıllarımıza kazınıp bugün dahi gözlerimizi gerçekliğe açmamızı sağlayan Sokrates başta olmak üzere, onun öğretileri etrafında pişen birçok düşünür zamana kafa tutarcasına günümüzde bile kürsülerde tartışılmaya devam ediyor. Büyük adamların halka atfettiği düşünsel armağanları o dönemin geleceğe hazır olmayan insanlığına fazla geldi. Bu sebeple tarih sayfalarına yüz kızartıcı anti demokratik anılar da bırakmıştır Antik yunan halkı. Ömrü yettiğince cehalete karşı savaş açan Sokrates’in gençleri yanlış yola sürüklediğine dair amansız bir iddia ortaya atıldı. Demokratik rejimi yıkan oligarşik devrimle Sokrates arasında illiyet bağı bulunuyor olması bu suçlamaların ana sebebiydi. Öğrencisi Platon’un bizlere aktardığı üzere kendisiyle çelişkiye düşmemek adına Sokrates’in ölümü bile isteye kabul ettiğini öğreniyoruz.
Yunan demokrasisinin radikal muhalefeti Platonun eserlerinde Hocası Sokrates’in ruhundan izler taşıdığını görebiliriz. İdeal kent modelini anlattığı Devlet’inde Sokrates’in temel evrensel değerlerinden doğruluk ve dürüstlük kavramlarının yansımalarına tanıklık ederiz. Ona göre felsefe, doğruyu bulma yolunda, düşünsel bir çalışmadır. Platon’un siyasal düşüncelerinin felsefi dayanağı etrafında şekillendiğini unutmamak gerekir. Onun idealar evrenine olan bağlılığını özetlemek gerekirse; dünyanın tümünü saran geçici maddi varlıklar için tükenişin kaçınılmazlığının ışığında ancak gerçek bilgiye erişilebilecek idealar evrenine vurguyu çeker. Devlet adlı eserinin yedinci kitabında irdelediği Mağara Alegorisi çerçevesinde insanı insana anlatmıştır. Bireyin özgürlüğüne ket vuran normatif çerçeve doğruya giden yolları kapatır. Gerçekliğin yarattığı geçici körlükle aydınlanmaya cesaret edenler ışığa ulaşır. Korkularının esiri olanlar cehalet çukurunda yaşama mahkûmdur.
Günümüz demokrasi zihniyetine ulaşmak düşündüğümüzden çok daha sancılı bir süreç olmuştur. Bugün her ne kadar felsefenin mihenk taşlarına değinsem de elbette yazımda yer vermediğim pek çok önemli şahsiyet mevcuttur. Tarih okuryazarlığının bilincinde olarak bugünü anlamak için düne hakim olmanın verdiği inançla Antik Yunan felsefesi ışığında günümüz demokrasisine giden çetrefilli yolların bir kesitine ışık tutmaya çalıştım.
Kaynakça:
- Devlet Teorisi- Oktay Uygun (2020)
- https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/456981
- https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/38184
- Wikipedia
0 Yorum